Świętochłowice - Forum bez polityki

Idzie to tyż posuchać na www.ojgyn.blog.onet.pl

Łostatki abo inakszij: zapusty, miynsopust, faszing, bakusy cy kuse dni, to blank łostatnie dnioszki karnewalu. Tak po prôwdzie łostatki to wtorek skorzij Strzody Popiylcowyj ale tyż kajniykaj côłki tydziyń łod Tustego Szczwôrtku to tegóż ci tyż wtorku. A już ci ta Strzoda Popiylcowô, to napoczniyńcie tego ci Srogigo Postu i łoczekowania na Wielkanoc. Werci sie pamiyntać, co „Karnawał” i „Ostatki” to niy ino kreple i ajerkuchy. Miano wandluje sie łod takigo łacińsko-italijóńskigo słówecka „carnavale” (“caro” – mięso i “vale” – bywaj zdrów) a to znacy sie łod łozyjńścia sie ze miynsym, co nasze Polôki wrółz przetómaczyli na „miynsopust” tela, iże skuplowali to ino ze tymi łostatniymi dnioszkóma „karnawału”. Jesce inksi rzóndzóm, co te słówecko „karnawał” przipóminô ci łacińske słówecka “carrus navalis” jak mianowali takô garniyrowanô kwiôtkóma łódka na kółkach – taki ci kymfwagyn, cwajrad boga Dionizosa, ftory poradziół zwandrować hulice starożytniygo Rzymu nałónczôs tego ci ze szpicparadóm fajrowanego powitaniô wiesny. We strzydniowiyczu ze karnewalowych fajerów słynóła Wenecjô a niyskorzij (we XVIII w) – Rzym. Chnet taki sóm butylny bywôł wtynczôs karnewal we Szpanielsku, Portugaliji, u Żabojadów, nó i we Miymcach, Czechach, na Rusi i Bałkanach. Nó ale, i u nôs tyż fajrowali na côłki karpyntel. Zwykowo karnewal (faszing) staropolski bół ci łókwity, szapasowny, wrzasklawy i szumny, i bół ci tyż czasym roztomajtych uciychów, gónów, szlichtadów, tańcowaniô, jôdła, piciô i swawóli. Wiycie! We takim (jesce kajsik ze XVII wiyka) „Kiyrmaszu wieśniackim” Teodora Wierzbowskiego pisali tak:

„Mięsopusty, zapusty,
Nie chcą państwo kapusty,
Wolą sarny, jelenie
I żubrowe pieczenie.
Mięsopusty, zapusty,
Nie chcą państwo kapusty,
Pięknie za stołem siędą,
Kuropatwy jeść będą.
A kuropatwy zjadłszy,
Do taneczka postawszy,
Po tańcu małmazyją
I tak sobie popiją.”

We zapusty szło chnet wszyjsko wyrobiać, w kôżdym razie mocka wiyncyj niźli zwykowo. I po wsiach i we miastach nôjszpasownij i na na côłki karpyntel fajrowało sie tyn łostatni tydziyń faszingu łod tustego szczwôrtku aże ci ku tymu „kusymu wtorkowi”. Tuplikowało sie, iże we tyn zapuśny lebo cómbrowy szczwôrtek tela razy przinoleżi spróbować, pornóńć szpyrki i szołdry, wiela razy kot myrgnie łogónym. Nó, nasze staroszki ćkali sztyjc przi tyj przileżitości fest fetowne jôdło ale niy przepómnieli tyż przi tymu ło nôpitku. Te masne jôdło musiało być pokropióne jakimiś sztramskimi, siôrczystymi trónkami, coby to wszyjsko niy śległo na leberkach. Wiyrzyli nasze przodki, iże łókwite jôdło we tych dnioszkach garantiyruje zdrowie i wszelijake darzyni bez côłki bożi roczek. Jakech sam już kiejsik rzóńdziół, niy dziwota blank, co już ci we szesnôstym wiyku jedyn Araber gôdôł swojimu sultanowi Sulejmanowi II, iże Polôki bez zima dostôwajóm ptôka, fimla, i festelnie bez tyn karnewwal gupiejóm, blank ci warijujóm, podwiyl jejim kapelónek niy posuje hasiym palicy, kiere ci to hasie dziepiyro lyczy wszyjskie te gupoty.
Kiejsik tyż jesce ludzie jedli kreple ale blank inksze łod tych, ftore my znómy. Robióło sie je ze chlybowygo ciôsta, czynsto ze kónwisnioka filowanego szpyrkóm i parszcóne na tustym. W XVI wiyku pokôzali sie już roztomajte parszcóne we fecie słodke ajerkuchy, polske bliny i pampuchy (niy metlać ze basokami) i roztomajte dylikatne kołoce i „cukry”. Niyskorzij to kónditory poradziyli zadziwać jakóścióm swojich krepli i chróstków, iże już Jędrzej Kitowicz łozpisywôł sie ło kreplach „tak ci puszytych, iże bali kiej ci je ścić we gracy, zarôzki zatym łozcióngajóm sie do swojij łobjyntości a wiater poradziół by je zdmuchnóńć, wyfukać ze teriny. Możno ino te wsióww byli ci deczko gorszyjsze, bo tyn sóm Kitowicz pisôł tyż „co takim szpecijałym szło nabić szykownô ojla abo podbić ślyp.” Łod tego tyż wziyny sie roztomajte przipowiarki, choby ino take:
Na zapusty bydzie kónsek tusty!
Na zapusty jydz żur tusty!
Pedziôł Bartek, co dzisiôj tysty szczwôrtek,
ludzie uwiyrzyli, krepli nasmażyli!
Jak tuste zapusty, to i dóm moge być pusty!
Bo łobjôdanie sie na fajrant karnewalu bezma brało sie łod tego, iże niyskorzij byli tydnie sztramskigo postu i trza sie bóło pożygnać ze tustymi, masnymi warzami. Trza tyż jesce dopedzieć, co polekuśku nastôwôł „przednówek” nałónczôs kierego czynsto niy bóło czym futrować gadziny, beztóż tyż przinoleżało jóm wytuc i wećkać coby sie niy utyrmaniyli, abo blank niy prziszli na skapka. Zarozki tyż po północce skludzali ze tiszów miynsne jôdło i serwiyrowali terôzki ino mlyka, jajca i harynki. Beztóż tyż przijynô sie miano „ślydź” ftore do dzisôj fónguje.
Tyn czôs festelnych balangów, bigli i biesiadów, te côłkie zapusty (jak inksi gôdajóm – „rozpusty) zetrwajóm (terôzki, i to u nôs nôjbarzij) łod Nowygo Roka aże do łostatków, aże do „śledzia”, po kierym jes ci ta strzoda popielcowo i fajrant tańcowanio i uciechy. Kajsik żech wyczytôł, że tyn gryfny i dobrotliwy charakter Ślónzôków pokazowôł sie we tańcowaniu, szlitynfartach, szumnych zabawach i kolyndowaniu. Szykowne, wysztafirowane i uciyszne dziołchy tropiyli sie, coby wtynczôs nôjść, chycić prziszłygo chopecka skuli tego, iże bez post, po tyj strzodzie popiylcowyj bydzie już na to za niyskoro.
Jesce moja Starka na te trzi łostatnie dni zapustów, na niydziela, pyndziałek i wtorek godali „kuse dni”, kiej wszyjskie szpasowali, fimlowali, kiej sprowiali szlichtady, kiej tańciyrowali bez dziyń i noc do padniyńcio, i kiej jesce modzioki przeblykali sie za żydów, cygônów, tatarów, za dziadów, roztomajto gadzina za bery, capy, wilki i co tam jesce. Fto by tam co niy gôdôł te łostatnie trzi dni, te łostatki to zawdy bóła mocka uciechy i szpasu dlô wszyjskich, kiej jesce kôżdy dôwôł pozór na tyn srogi niyskorzij post.
Musza sam jesce dociepnóńć cosik ło „babskim cómbrze”. Wiela gupot idzie posuchać i mocka niyporozumiyniô skuli tego zwyku. Tyn sóm kapelónek Jędrzej Kitowicz pisôł tak, iże „... ino we samym we Krakowie bół tyn zwyk, co we piyrszy postny szczôrtek handlyry sprawiali se uciycha, nijimali muzykantów, przismycali roztomajtego jôdła i nôpitków i we pojstrzodku Rynku, na hulicy, choby i we nôjsrogszym marasie, tańcowali. A kogo ino ze chopów poradziyli tam chycić, cióngli do tego tańciyrowaniô. Chudobne chopy dlô jôdła i szluku gorzôłecki same sie dowali chycić a fto by tak ze lepszyjszych ludzi dôł sie tyż bez cufal chycić, barzij miôł rôd zabulić niźli we tym flapsie – jesce do kupy ze babami – skôkać.”
Tyn côłki karnewal, faszing zachowôł swoji cychy we wieluch krajach Ojropy i świata. Szłoby sam wyrachować mocka tych roztomajtych faszingów. Sóm ci to: łostatkowy bal na placu św. Marka we Wenecji, nôjsrogszy bal we Rio de Janeiro, Carnival of Binche we Belgii, Carnaval of Salwador de Bahia we Salwadorze, Barranquilla’s Carnival we Kolumbii, bale i parady we Nicei, Carnaval in Chipiona we Szpanielsku, Rosenmontag we Miymcach, Mardi Gras we Nowym Orleanie i mocka jesce roztomajtych i szykownistych kaj indzij.
Napocznóńć by trza łod weneckigo balu łostatkowygo na placu św. Marka. Zabawy karnewalowe we Wenecji idzie zarachować jako nôjsrogszô zabawa ulicznô jake idzie trefić we Ojropie. Bez côłki „karnawał” kôżdydziyń na tym placu przed bazylikóm św. Marka organizjyrówane sóm maskynbale na kierych wybiyrô sie nôjlepszyjszô larwa. Tyn plac jes tyż ci mianowany nôjsrogszym zolym balowym a to skuli tego, iże jes łobszyrny i łokolóny gryfnistymi baukómsztnymi cudami. Kiejsik Nójważniyjszô tajla weneckigo karnewalu bóła miyndzy Tustym Szczwortkiym a Popiylcowóm strzodóm ale dzisôj idzie trefić przeblykańców we Wenecji już łod dugigo dnia Godów. Idzie przi tyj przileżitości posuchać nôjlepszyjszych kapeli, muzykantów i śpiywôków. Bali kejsik i sóm Frnak Sinatra we tyj Wenecji śpiywôł. Zaroki ale kole pl. św. Marka jes taki maluśki placyk mianowany Piazzetta sómsaiadujóncy ze srogim placym przed bazylikóm. Zabawy tam sóm pierónym całbrówne a to skuli tego, co stamtónd widać gynał biôły przód kościoła San Giorgio Maggiore ftory jes na drugij zajcie kanału św. Marka. Sóm tam tyż dwie zojle przismycóne we XII wiyku ze Konstantynopola. Na jednyj styrcy św. Tyjodor (kejsik patrón Wenecji) a na drugij krzidlaty lyjw. Kiejbych kciôł ino ło tym karneqwalu sam łopedzieć niy styklo by mi dzisiyjszygo dnioszka a i Wy byście penikiym tyż napoczli nynać.
Jednym ze barzij distingiyrówanych faszingów jes karnewal we Wiydniu. Kôzdyrok we samiuśkim Wiydniu bajstluje sie cosik kole trzista balów. Na przecam we tym czasie côłko Austrijô tańciyruje ale nôjbarzij znómiynny jes Zilwester we Wiydniu. Spómniôłech ło Zilwstrze bo wtynczôs napoczynô sie karnewal festym cysôrskim we Hofburgu. Ale nôjważniyjszym jes srogi fest, bal we wiydyńskij Staatsoper. Jes ci na niym chnet trzi a pół tysiónca pôr a pojstrzód nich króle ksiónża, politykery, gwiôzdy telewizyjne i côłke inksze wytwórne towarzistwo, znômiynity gyzelszaft ojropyjski. I wiycie! Kôżdy, ale to kôżdy wiydyński bal napoczynajóm modzioki (take ze lepszyjszyj asisty) ... polónezym!
Nôjbarzij wywołanym karnewalym jes tyn we Rio de Janeiro. Niy byda sam za tela ło tym rzóndziół (boch już niy rółz to eklerowôł) ale musza spómnieć co, tradycjô brazilijskigo karnewalu sióngô połowiny siedymnôstygo wiyak (gynał to roka 1641) a samô zabawa zetwo piyńć dni i telaż nocy. Co tam idzie łobejzdrzić, to same miarkujecie a mi sie ino spómniôł stary Pelka, ftorymu przi telewizorze gybis wyleciôł z gymby jak uwidziôł te wszyjske côrne i cycate dziołchy, ftore tańciyrowali sztyjc i jednym ciyngiym ta ichniô samba.
Deczko inakszij jes ze łostatkami na ... Kubie. Wiycie! Tam fajrant karnewalu jes ci we grudniu. Jes ci to take Las Parrandas we Remiedion. Richtik szlus ze faszingiym jes ci tam 24 grudnia. Ale jes jesce i inkszy fest. To fajrowanie łostatków we „Tropicanie” na łobrzyżach Hawany. Ta „Tropicana” to jes ci taki ichni „Moulin Rouge” ze rewiôm tańca, akrobatiki i śpiywaniô. Postawiyli tyn kabaryt gynał siedymdziesiónt lôt tymu nazôd (fajrowali gyburstak we grudniu łółńskigo roka). Ło tym sie wiela niy szkryflô, niy gôdô, bo przecamć tyn Fidel (i jejigo bracik Raul) terôzki niy ma we mółdzie, a kiej ci my jesce sie choby ipty prziflostrowali do Hameriki, to już blank niy idzie ło tym gôdać, a tym tuplym sie jesce kwolić, co to sie widziało. A jô – i moja Elza – my to widzieli. Ta côłko „Tropicana” we grudniu, kiej u nôs bóła zima a tam ...
Ludzie! Te poseblykane dziołchy i ... tyż te stare purty, kiere ci przifurgli, przikludziyli sie ino, na isto ino, skuli tych gryfnych, szykownistych i sagich dziołchów, kiere możno niy sóm zawdy take mode, nó ale, kiej łogibajóm sie gryfnie, to żôdyn stary knaker niy gawcy we metryka, pra? Ale kole naszych łostatków u nich jes inkszo impryza. Jes ci to taki Habanos Festival we Hawanie znacy sie Miyndzynarodowy Festiwal Cygar. Alech ło tym już kiejsik sam rzóndziół i niy byda tuplowanie lynzyka drził.
Jesce ci inakszij możno jes we miymieckij Nadrenii. Same Nadryńcyki gôdajóm ło jejich karnewalu jako ło pióntyj porze roku. Podanie jak we gryfnyj Brazyliji wszyjske karnewalowe gyzelszafty rychtujóm sie pierónym dugo do tyj zabawy. Jes ci to ale ździebko dziwocne, bo napoczynô sie u nich karnewal we Moguncji (ale tyż i we Köln, Düsseldorfie, Bonn) gynał – dejcie pozór! – jedynostego listopada ło jedynôstyj jedynôście. Takim cyntróm miymieckigo karnewalu jes ci ta graniczóncô ze Francjóm północnô Nadrenia-Westfalia kaj ta pióntô póra roku jes ci festelnie sówicie podlywano ankoholym i biyrym. We łostatni szczwôrtek (tyn nasz tusty szczwôrtek) faszingu mianowany Weiberfastnacht we tyj Nadrynii i Westfalii baby festelnie nalipynsztiftówane ze srogimi szerami, nożyckóma w gościach łobrzinajóm chopóm ... (nó, niy to co miarkujecie) ino ... bindry. I tyż kôżdyrok we tyn Weiberfastnacht na czas 11.11 kieladziesiónt tysiyncy poprzeblykanych we farbiste kostimy babów wkrôczô, piere do do ichnich rathausów we Düsseldorfie, Bonn, Kolonii, Akwizgranie, Moguncji i inkszych miemieckich miastach coby łoberznóńć byamtróm jejich szlipsy i erbnóńć zimbolicny klucz do miasta przijimajónc włôdzô. Nó, i na łostatek jes jesce Rosenmontag, istne szalyństwo karnewalowych paradów, muzyki do kupy ze fórami przebiyrańców, ftorzi ciepióm naobkoło roztomajte maszkyty, kwiôtki i maskótki. Jesce wszyjske ci wrzescóm (we kôżdym miyście deczko inakszij) choby nôjynte na tyn przikłôd Kölle Alaaf w Kolonii. A bez tyn côłki czôs królujóm gorke wusztliki i – jak to u Miymców – biyr i wrzawe wino.
We Francyji, u Żabojadów tyż organizjyruje sie roztomajte impryzy, lampartyje i festy. Łosobliwie łodzôczô sie tradycjô ze Nicei a ja tóż fóry mimów (takich ichnich Irków Krosnych), ftórzi łogrowajóm , markiyrujóm żywe łobrôzki.
Mianuje sie to Cote d’Azur znacy sie Kwiôtkowô Haja. Wszyjske rychtujóm na tyn czôs roztomajte przebleczyni, garniyrujóm hulice i we gotowóści styrcóm tancyrze, szpilmany, akróbaty i muzikanty. Wszyjske niy poradzóm sie doczkać na te parady i beztóż szlukajóm po lekuśku kir (to jes ichnie wino ze zoftym). He, he kiejbych tam ino móg terôzki tam być, rychtowôł bych sie do tańcowaniô ze jakóm, chocia jednóm, modóm, szykownistóm i szekuladowóm dziołchóm samby ... Eee tak, stary pierdoła...
Nó, i zbliżô sie ta godzina „nul”. Hulice wypôłniajóm sie srogim tulmym przeblykańców. Bali i policajty, te łod reskiyrowaniô ruchym sóm przeblecóne za kasprów. Ze daleka słychać głósy trómpyjtów i trómbónów. Na Quai des Ētats-Unis paradnie krôczajóm tancyrki we farbistym przebleczyniu, roztomajte heksy, akrobaty na bachsztelcach, mimy i dmuchocze. Niy moge blank brachnyć na tym feście Maurów, roztomajtych drachów, flyjdermausów i legyndarnygo tojfla Babou. Dôwnij, za starego piyrwyj – a tracycjô sióngô XIII wiyka – ludzie ze larwami na gymbach ciepali naobkoło jajca i mółka. Terôzki to ciepióm ino kwiôtki mimozy i „kónfeti”.
Jakech gôdôł faszing zachowôł swoji cychy we wieluch krajach Ojropy. We Czechach na tyn przikłôd te łostatki tyż napoczynajóm sie we Tusty Szczwôrtek i na isto i tam wiyrzi sie, co masne, fetowne jôdło garantiyruje zdrówie bez côłki nastympny rok. Nôjwiyncyj uciychy jes ci we łostatniô niydziela karnewalu i szlus we wtorek ło północce przed Popiylcowóm Strzodóm.
Na Morawach juzaś nôjważniyjsze jes zbijanie, świniobicie i to zwkowo ze familijóm, przocielóma i napytanymi byzuchantóma. Musowo ćko sie warzónô świnskô kłymbowina, ichnie „knedliczki”, szołdry i – festelnie ważne – biôłô kapusta.
We Szwajcaryji tyż bajstlujóm roztomajte parady, korowódy, roztoliczne miyjske i wiyjske zabawy uliczne przi łogrywaniu damfkapeli. W Lucernie nad rzykóm Reuss łostatki to tyż na przidôwek pożygnanie zimy.
Niyzwykłym fajerym jes „Poklad”, ftory łodbywô sie na jednyj ze chorwackich wysp. Zdrzódła prawióm ,co łobchody tak już fest ugróntowyngo we krześcijańskij kultórze świynta wandlujóm sie ze IV wiyka a bół to fajer na czyść Dionizosa poświyncóny uważowaniu życiô, cucóncyj sie przirody i naródzinów wiesny.
We Rijece juzaś (tyż we Chorwacji) już łod strzydniowiycza fajrowali karnewal. Jesce jakiesik sto lôt tymu nazôd razinku tukej fajrowali karnewal nôjbarzij lautownie. Cugi przeblykanców i maskynbale we kierych udziôł brała ślachta cyzarokowo i madziarskô, ruske ksiynżny, miymiecke baróny, grofy i gryjfinie ze côłkij Ojropy twórzyli całbrowny tygel kultórowy.
Trza sam jesce możno dopedzieć, iże tyn łostatni wtorek, lostatkowy wtorek jes fajrowany we niyftorych dziydzinach jako „Mardi Gras” (ze francuskigo – tusty wtorek). Jes ci tak u Ynglynderów, we Hamerice i Australii. Tyż u Ynglynderów, ale i we Irlandii, Hamerice i Australii mianuje sie tyn dziyń tyż „Shrove Tuesdey” i jes przoleżitościóm do parszczyniô ajerkuchów. Stónd tyż jesce inksze miano – „Pancake Tuesday”. Miymce i Cyzaroki zajôdajóm sie tyż kreplami, ftore mianujóm „Donut” abo „Berliner” a we Szwecji i Finlandii tradycjóm sóm kyjksy ło mianie „Semla” ftore sóm podane na winbojtle ale we pojstrzodki majóm filóng mandlowy abo marcypanowy ze szlagzanóm.
I Wiycie! Na łostatek spómniôł mi sie łobrôzek, kiery my ze mojóm Elzóm widzieli we Ermitażu we Sankt Petersburgu (dôwniyjszym Leningradzie). Jes ci tam malónek Jeana-Leona Gerome pod mianym „Pojedynek po balu przebierańców”. Tyn malyrz twórzół łobrôzki sagich babów ale tyn jedyn łobrôz jes ci inkszy i ... możno ino mie sztimuje do tego, coch dzisiôj nałozprawiôł.

_________________
Ojgyn z Pnioków