Świętochłowice to miasto o bogatej historii, która obejmuje okresy zmiennych wpływów i przynależności politycznej. Pytanie, czy Świętochłowice były niemieckie, wymaga zrozumienia tła historycznego i przemian, które wpłynęły na przynależność tych ziem. Prześledźmy najważniejsze etapy, które pozwalają wyjaśnić tę kwestię.
Średniowiecze i początki Świętochłowic
W średniowieczu tereny, na których obecnie znajdują się Świętochłowice, należały do polskiego Górnego Śląska i były częścią Księstwa Bytomskiego, które powstało po rozbiciu dzielnicowym Polski. Mimo iż były to ziemie polskie, Śląsk już wtedy zaczął przyciągać niemieckich osadników i czerpał wpływy z zachodnich wzorców gospodarczych. W XIII wieku osadnictwo niemieckie przyspieszyło, co sprawiło, że język niemiecki i niemiecki styl organizacji miast powoli przenikały na Śląsk. Pierwsze wzmianki o Świętochłowicach jako zorganizowanej osadzie pojawiły się w źródłach dopiero w XIV wieku, a teren ten, mimo obecności niemieckich wpływów kulturowych, nadal pozostawał pod kontrolą lokalnych książąt śląskich, którzy władali tym obszarem w ramach szeroko pojętej struktury państwa polskiego.
Pod koniec średniowiecza, na przełomie XIV i XV wieku, księstwa śląskie stopniowo zaczęły przechodzić pod kontrolę Królestwa Czech i tym samym wchodziły w orbitę wpływów Świętego Cesarstwa Rzymskiego, co oznaczało dalsze wzmocnienie wpływów niemieckich. Księstwo Bytomskie, do którego należały Świętochłowice, również przeszło pod władanie czeskie, co nieco odsunęło region od Polski. Zmiany te nie oznaczały jednak, że Świętochłowice stały się „niemieckie” w pełnym znaczeniu. Mimo rosnącej obecności języka i prawa niemieckiego, kultura lokalna była głęboko zakorzeniona w tradycjach śląskich, które pozostawały mieszanką polskich i niemieckich wpływów. Wpływy niemieckie były obecne głównie w formie organizacji miejskiej i rzemiosła, jednakże Świętochłowice nadal były postrzegane jako część Śląska o słowiańskim charakterze, co miało znaczenie również w późniejszych okresach, gdy kwestia przynależności tych ziem stawała się kwestią sporną między Polską a Niemcami.
Panowanie Habsburgów i Prusy (XVII-XVIII wiek)
W XVII wieku Śląsk, w tym także obszar dzisiejszych Świętochłowic, znalazł się pod władaniem dynastii Habsburgów, którzy panowali nad Królestwem Czech, w skład którego wchodził również Śląsk. Chociaż wpływy niemieckie były obecne już od wcześniejszych wieków, okres rządów habsburskich wiązał się z nasiloną germanizacją i rozwojem struktur państwowych opartych na niemieckim prawie. Habsburgowie, jako władcy Świętego Cesarstwa Rzymskiego, wdrażali w regionie reformy administracyjne i strukturalne, które miały na celu scalenie tej części Śląska z resztą ich posiadłości. Co istotne, mimo że kultura niemiecka była promowana, ludność śląska, w tym mieszkańcy terenów obecnych Świętochłowic, wciąż zachowywała śląskie tradycje i język polski, co było wyrazem ich tożsamości w obliczu obcych wpływów.
W 1742 roku, po zakończeniu pierwszej wojny śląskiej, Śląsk przeszedł spod panowania Habsburgów do Królestwa Prus w wyniku traktatu pokojowego zawartego między Prusami a Austrią. Od tego momentu rozpoczął się nowy etap dla Świętochłowic, który był naznaczony jeszcze silniejszą germanizacją pod rządami pruskimi. Prusy wdrażały systematyczne działania, które miały na celu pełną integrację tych terenów z państwem pruskim – obejmowały one nie tylko administrację i gospodarkę, ale także system edukacji, w którym język niemiecki stał się obowiązkowy. Stopniowo mieszkańcy Śląska, w tym terenów Świętochłowic, musieli dostosowywać się do nowych przepisów, które wymagały znajomości niemieckiego w urzędach i instytucjach. Mimo że Śląsk formalnie znalazł się pod pełną kontrolą Prus, lokalna ludność nadal identyfikowała się ze swoimi słowiańskimi korzeniami i tradycjami, co z czasem doprowadziło do powstania swoistej mieszanki kulturowej.
Okres pruski i Cesarstwo Niemieckie (XIX wiek)
W XIX wieku, w ramach Królestwa Prus, Świętochłowice stały się częścią intensywnie rozwijającego się regionu przemysłowego na Górnym Śląsku. W 1871 roku, po zjednoczeniu Niemiec, Świętochłowice weszły w skład Cesarstwa Niemieckiego, co jeszcze bardziej umocniło niemiecką obecność administracyjną i kulturową w tym obszarze. Był to czas gwałtownego wzrostu gospodarczego i rozwoju infrastruktury, który przyciągnął do Świętochłowic tysiące niemieckich pracowników oraz inwestorów. W miarę jak rosło znaczenie przemysłu, wpływy niemieckie stawały się coraz bardziej widoczne w życiu codziennym – od języka używanego w szkołach i urzędach po styl architektoniczny nowych budynków.
Mimo dominacji kultury niemieckiej, polskojęzyczna ludność Śląska zachowywała swoją odrębną tożsamość. Pruski system edukacji i administracja promowały język niemiecki, jednak Ślązacy wciąż posługiwali się językiem polskim w domach i kultywowali swoje tradycje, co prowadziło do współistnienia obu kultur. Co więcej, Śląsk był jednym z nielicznych regionów Cesarstwa Niemieckiego, gdzie istniała silna polska świadomość narodowa, a miejscowi działacze często dążyli do pielęgnowania słowiańskich korzeni. Pod koniec XIX wieku istniały już polskie organizacje społeczne, które, mimo ograniczeń, aktywnie angażowały się w życie lokalne, starając się zachować polski język i tradycje. Świętochłowice były zatem w XIX wieku miastem o mieszanej kulturze, gdzie intensywnie rozwijały się zarówno niemieckie wpływy przemysłowe i administracyjne, jak i lokalne, polskie ruchy społeczne.
Okres międzywojenny i plebiscyt śląski
Po zakończeniu I wojny światowej Śląsk, w tym Świętochłowice, stał się przedmiotem sporu między odrodzoną Polską a Niemcami. W wyniku traktatu wersalskiego w 1921 roku zorganizowano plebiscyt, który miał rozstrzygnąć przynależność tego regionu. W plebiscycie w Świętochłowicach ponad 40% mieszkańców opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech, jednak większość głosujących na Górnym Śląsku chciała przyłączenia do Polski. Wynik ten nie rozwiązał sporu, co doprowadziło do trzech powstań śląskich w latach 1919-1921. Po trzecim powstaniu ostatecznie podjęto decyzję o podziale Górnego Śląska, przy czym Świętochłowice znalazły się po stronie polskiej, co oficjalnie miało miejsce w 1922 roku.
Po przyłączeniu do Polski Świętochłowice doświadczyły wielu zmian, które miały na celu integrację z nowym państwem. Język polski stał się językiem urzędowym, a nowe instytucje, takie jak polskie szkoły, zastąpiły dotychczasowe niemieckie placówki edukacyjne. Mimo to niemieckie wpływy pozostawały widoczne – wielu mieszkańców miało niemieckie pochodzenie, a ślady niemieckiej kultury były nadal obecne w architekturze, przedsiębiorstwach i życiu codziennym. Przekształcenie Świętochłowic w miasto w pełni polskie nie było natychmiastowe, ponieważ lokalna ludność śląska była przyzwyczajona do dwujęzyczności i miała głębokie więzi z tradycją niemiecką, które były efektem kilkusetletniego panowania niemieckiego.
II wojna światowa i okupacja niemiecka
Wybuch II wojny światowej w 1939 roku przyniósł tragiczne zmiany dla mieszkańców Świętochłowic. Po zajęciu Polski przez Niemcy, miasto ponownie znalazło się pod kontrolą niemiecką, a Świętochłowice zostały wcielone do III Rzeszy. Okupacja niemiecka wiązała się z intensywną germanizacją – polski język i symbole narodowe zostały zakazane, a mieszkańcy poddawani byli przymusowej germanizacji. Niemieckie władze prowadziły ścisłą politykę represji wobec polskiej ludności: wielu Ślązaków, którzy identyfikowali się z Polską, było represjonowanych, a nawet zmuszanych do podpisywania tzw. volkslisty, co wiązało się z przyjęciem niemieckiego obywatelstwa.
W czasie wojny Świętochłowice stały się także miejscem funkcjonowania obozu pracy przymusowej (Zwangsarbeitslager Eintrachthütte), w którym przetrzymywano więźniów różnych narodowości, w tym Polaków, Żydów i jeńców radzieckich. Warunki w obozie były brutalne, a więźniowie byli wykorzystywani do pracy na potrzeby niemieckiego przemysłu wojennego. Okupacja niemiecka pozostawiła głęboki ślad na lokalnej społeczności Świętochłowic, która doświadczyła prześladowań i brutalnej polityki okupacyjnej, zacierającej wcześniejsze wielowiekowe związki tego obszaru z Polską. Po zakończeniu wojny Świętochłowice wróciły pod polską administrację, jednak okres okupacji pozostawił bolesne wspomnienia i trwałe ślady w historii miasta.
Okres powojenny i wpływy niemieckie po 1945 roku
Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 roku Świętochłowice powróciły do Polski, a niemiecka administracja została zastąpiona polskimi władzami. Większość niemieckiej ludności, która zamieszkiwała miasto, została zmuszona do opuszczenia Śląska na mocy decyzji aliantów i postanowień konferencji poczdamskiej. Migracja oraz przymusowe wysiedlenia znacząco zmieniły strukturę demograficzną Świętochłowic, przyczyniając się do wyeliminowania większości niemieckich wpływów kulturowych. Na miejsce wysiedlonych Niemców napłynęli polscy przesiedleńcy z Kresów Wschodnich, co nadało miastu nowy, w pełni polski charakter.
Pomimo tych zmian, niemieckie dziedzictwo kulturowe pozostawiło trwały ślad w architekturze, lokalnych tradycjach oraz w pamięci społecznej. Budynki przemysłowe, niektóre kamienice oraz infrastruktura kolejowa, powstałe jeszcze w czasach niemieckich, przetrwały i stanowią do dziś elementy charakterystyczne dla Świętochłowic. Przemysł, który rozwijał się tu od XIX wieku, był tworzony głównie przez niemieckie przedsiębiorstwa, dlatego ślady ich działalności są nadal widoczne, zwłaszcza w starych zakładach przemysłowych. Wspomnienie niemieckiej obecności pozostaje także w pamięci pokoleń, a historia miasta jako miejsca spotkania polskiej i niemieckiej kultury stała się jego nieodłącznym dziedzictwem, mimo że od zakończenia wojny Świętochłowice funkcjonują w pełni jako część Polski.Podsumowanie
Świętochłowice były niemieckie w różnych okresach historycznych, zwłaszcza w czasach pruskich i podczas okupacji w II wojnie światowej. Chociaż ich przynależność zmieniała się wielokrotnie, miasto zachowało silną tożsamość śląską, łączącą w sobie zarówno polskie, jak i niemieckie wpływy. Dzisiaj historia Świętochłowic pozostaje świadectwem trudnych dziejów regionu, który niejednokrotnie przechodził pod różne władze, ale nigdy nie zatracił swojej wyjątkowej kultury.